NOVI SAD: BAJKOVITA UVERTIRA U UZBUDLJIVU GODINU EVROPSKE PRESTONICE KULTURE

Novi Sad je 13. januara 2022. godine i zvanično postao Evropska prestonica kulture. U okviru programskog luka, simbolično nazvanog “Doček” građani  Srpske Atine uplovili su u uzbudljivu avanturu. Jedinstvena proslava na Starom kontinentu oduševila je prisutne, a “Doček”, zamišljen kao “most koji spaja”, simobolizovao je dve nove godine, dva računanja vremena, dva pisma i dve umetnosti. Na brojnim gradskim lokacijama, kroz tradicionalni i savremeni umetnički izraz slavile su se vrednosti različitosti, ogromnu pažnju privukli su performativni spektakli, atraktivne svetlosne i digitalne forme izraza. Centralni događaj “Zeniteum :: 2022” reditelja Dragana Živadinova organizovan je ispred Banovine (slavljeni su srpski velikani poput Mileve Marić Anštajn i Milutina Milankovića), a ceremonija preuzimanja ove prestižne tutule upriličena je u Srpskom narodnom pozorištu.

Malo je mesta u Evropi u kojima se u kontinuitetu može sagledati celokupna ljudska prošlost. Jedno od njih je Petrovaradinska tvrđava u gradu-mostu, kako nazivaju Novi Sad. Ova metafora najbolje opisuje naselje koje je kroz istoriju spajalo brojne regije, kulture i civilizacije. Grad na Dunavu prvi put je spomenut 1694. godine, mada postoje dokazi da je kulturni razvoj ovde počeo mnogo pre kamenog doba-neolita. Prilikom zaštitnih arheoloških istraživanja pre 11 godina otkriveno je višeslojno nalazište s kamenim artefaktima koji pripadaju ljudima poslednjeg ledenog doba – neandertalcima i spadaju u najstarije arheološke ostatke u Srbiji (srednji paleolit). Prvi stanovnici pripadali su Keltskim plemenima. U gornjem delu tvrđave, koja je glavno obeležje ovog grada, pronađeni su alati koji su koristili neandertalci od 60.000 do 35.000 godina pre nove ere. Dolaskom Rimljana počelo je uređenje ovog područja. Oni su postavljali vojne logore i gradili šančeve kako bi zaštitili severne granice svog carstva. Na današnjoj Petrovaradinskoj steni, izgradili su tvrđavu Kuzum (Cusum), na temeljima keltskog nasilja.

Osim Rimljana na ovim prostorima su živeli i Gepidi, Sloveni, Avari, Germani, Mađari, Huni, Vizantinci i Turci. Vladari i vojskovođe često su ratovali zbog Petrovaradinske stene koja je bila važno strateško mesto. Bugari su njom gospodarili tokom 9. veka, da bi je izgubili od Vizantije. Veliki interes vladao je kod Ugarskih osvajača, koji su je preuzeli od Vizantije u 12. veku. U 16. veku su je osvojili Turci, koji su i počeli da grade današnji Gradić, koji uz tvrđavu predstavlja najstariji deo Petrovaradina. Činilo ga je 220 kuća, jedna velika i dve male džamije, pet vodenica, a postojali su i dućani, pijace, radionice sa obeležjima tog vremena.

Posle Turske opsade Beča, Habzuburška monarhija se uzdigla podizanjem Tvrđave na Dunavu. Njena gradnja je trajala sto goina i obuhvata period vladavine Leopolda I, Josifa I, Karla VI, Marije Terezije i Josifa II. Imala je brojne prostorije za vojsku, puškarnice i podzemne galerije. Izgradnjom Panonskog most Tvrđavu su povezali sa levom obalom Dunava. Snažan vojni objekat bilo je nemoguće osvojiti, zbog čega je poneo epitet Gibraltar na Dunavu poneo je zbog neosvojivosti. Tadašnje naselje vojnika, zanatlija i trgovaca zvalo se Racka varoš, kasnije Petrovaradinski šanac. U želji da se oslobode, bogati građani su platili otkup carici Mariji Tereziji (80.000 forinti) i konačno, 1. februara 1748. godine, stekli status slobodnog kraljevskog grada. Nazvali su ga Novi Sad.

Ulaz u gradić krasi Beogradska kapija sagrađena 1753. godine u klasičnom stilu, simbol podsećanja na oslobodioce u Prvom svetskom ratu – srpsku vojsku. U baroknom stilu izgrađena je Rimokatolička crkva „Sv. Juraj“, najstarija u Petrovaradinu, a Gradska kuća je nekadašnji Magistrat u samom centru Novog Sada. Izgrađen je u neorenesansnom stilu, po nacrtu arhitekte Đerđa Molnara 1895. godine. Fasadu krase alegorijske figure, a unutrašnjost medaljoni, delo slikara Pavla Ružičke. U njemu je održana prva skupštinska sednica, dok su u njenim svečanim salama organizovani čuveni balovi. Danas je to sedište gradske Vlade i njene administracije.

Prvih godina, ulice su rađene po gredama, kako bi se izbegle poplave. Među prvim sagrađenim je Zlatna greda, u kojoj su stanovali veliki pesnici, ugledni trgovci, učitelji, istoričari. Jedna od zgrada pripadala je Mariji Trandafil, veleposednici i poznatoj dobročiniteljki, koja je imovinu zaveštala Srpskoj pravoslavnoj crkvi i Matici srpskoj. Tu je bila i rodna kuća liričara, lekara i prvog srpskog pesnika za decu Jovana Jovanovića Zmaja. Danas se na tom mestu nalazi gimnazija koja nosi njegovo ime. Na broju 10 nalazio se dom akademika Jovana Radonića, a 13 sekretara matice srpske i urednik Letopisa, dr Milan Savića. On i njegova kćerka Anica Savić-Rebac okupljali su mnoge cenjene ličnosti tog doba, među kojima su bili i Laza Kostić, Jovan Jovanović Zmaja, Sima Matavulj i Uroš Predić. Laza Kostić jedno vreme živeo je u zgradi građenoj u stilu istoricizma koju je krasila kapija od kovanog gvožđa. Spomen ploča na kući 31 obeležava rodnu kuću Đure Daničića, koji je bio svetski poznati filolog i saradnik Vuka Karadžića. Osim njih neizbrisiv trag u ovom gradu ostavio je i Svetozar Miletić. Poznati istoričar i gradonačelnik Novog Sada, bio je jedan od osnivača Srpskog narodnog pozorišta. Albert Ajnštajn, jedan od najvećih umova u istoriji sveta, živeo je u Kisačkoj ulici, a svoje vreme često je provodio u kafani „Eržebet kiraljne“. Na spisku znamenitih Novosađana je i njegova supruga Mileva Marić Ajnštajn matematičarka, fizičarka, kao i Isidor Bajić, kompozitor, dirigent i osnivač prve muzičke škole u Novom Sadu, koja i danas radi.

Prema pisanim izvorima, prva kafana u Novom sadu datira iz 1749. godine i zvala se Turski. Dve godine kasnije otvorena je “Kafana kod tri zeca“ i bila je veoma popularna, kao i „Kamila“ i „Bela lađa“.

Danas je Novi Sad idealno mesto za turiste. Njegove glavne ulice odišu prijatnom atmosferom, pravilnog su oblika i ostavljaju utisak da je sve nadohvat ruke. Saobraćajne gužve postoje, ali mogu potpuno da se zaobiđu jer je tu bicikl – omiljeno prevozno sredstvo svih Novosađana. Biciklističke staze se prostiru po gradu na oko 60 kilometara. Ljubitelji zdravog života, šetaju i borave u novosadskom Dunavskom parku. Nastao je u 19. veku od močvare, a danas je zaštićeno prirodno dobro sa 250 biljnih vrsta i centralnim jezercetom. U parku se nalaze spomenik Đure Jakšića, bista Branka Radičevića i Miroslava Antića.

Fotografije: Usnplash, Pixabey, Facebook, Wikimedia Commons